Hiperbolik indirgeme, insanların hemen alabilecekleri küçük ödülleri daha sonra alabilecekleri büyük ödüllere tercih etme eğilimine verilen ad.
Şöyle düşünün.
Mustafa her hafta sayısal loto oynuyor. 8 senedir her hafta en az bir kolon oynuyor. Sonunda bir gün gerçekten de 5 milyon lira kazanıyor sayısal lotodan. 6’lıyı tutturuyor.
Ailesi ve yakın arkadaşlarıyla yaptığı kutlamaların ardından Milli Piyango Genel Müdürlüğü’ne gidiyor ve biletini gösteriyor. Buradaki yetkili müdür yardımcısı ona şöyle bir teklif sunuyor.
- Ya şimdi 5 milyon liralık ödül Mustafa’nın banka hesabına yatacak.
- Ya da hayatı boyunca her yıl banka hesabına 250.000 lira yatırılacak.
Mustafa 35 yaşında ve kısa bir hesap aslında ikinci seçeneğin daha makul olduğunu gösteriyor. Lakin Mustafa banka hesabında 5.000.000 lira para olmasını daha çok arzuluyor ve ikinci teklifi reddediyor. Tüm ödül banka hesabına aktarılıyor.
Mustafa ilk opsiyonu seçti. İkinci opsiyonu seçse uzun vadede daha çok parası olacaktır. Ancak onun ödülünü hemen almak istemesi, kısa vadeli düşünmesi, uzun vadeli düşünmemesi hiperbolik indirgeme prensibine tekabül ediyor.
Hiperbolik İndirgeme Bireyi ve Toplumu Nasıl Etkiliyor?
Hiperbolik indirgeme kötü karar vermeye neden olabilir. Zira bir şeye hemen sahip olma dürtüsünü harekete geçiriyor, uzun vadeli kazancı anlık tatmin uğruna heba ediyor. Kısa vadeli tatmin duygusu uzun vadede başarı ve sağlığı hesaba katmaz.
Sigara içmeyi örnek verebiliriz.
Sigara içmek kısa süreli dopamin salgılanımına neden olur lakin uzun vadede sağlığa çok zararlıdır. Sigara içmede bağımlılık önemli bir rol oynar ve daha da önemlisi sigaranın içinde bulunan nikotin, uzun vadeli sonuçlara ve hazzı ertelemeye daha az değer verilmesine neden olur. Yani nikotin dürtüselliği artırır. Bunu Virginia Teknik Üniversitesi’nde çalışan davranışsal kimyager Warren K. Bicker ileri sürüyor.
Hiperbolik indirgeme, insanı uzun vadeli karar vermenin faydaları konusunda hissizleştiriyor. Yani hemen şimdi kazanılacak 100 lira, 3 ay sonra kazanılacak 1000 liraya tercih edilebiliyor. Bu nereden bakarsanız bakın kötü bir karardır. Ev almak için para biriktirmesi gereken birinin 5 tane spor ayakkabısı olmasına rağmen gidip 900 liraya bir spor ayakkabı daha alması gibi bir şeydir bu.
Kısa vadeli düşünme yapısı bireysel olduğu kadar toplumsal açıdan da olumsuz sonuçlara neden olabiliyor. Hükümet, bir seçim daha kazanabilmek için eğitim ya da ekonomi politikalarını vatandaşa yıllarca zarar verebilecek şekilde dizayn edebilir mesela. Ya da bir şirket sadece 3 aylık kar oranına odaklanıp şirketin orta ve uzun vadeli karlılık durumunu ihmal edebilir. Maliyet-fayda analizi gerektiren her alan hiperbolik indirgeme kapsamında değerlendirilebilir yani. Finans iyi bir örnek. Yatırımcılar kısa vadede yüksek kazanç getiren yatırım araçlarına dikkat etmelidir; zira bu yatırım araçları çok risklidir. Lakin uzun vadeli yatırımların kazancı daha az olmasına rağmen sürekliliği vardır ve riski azdır.
Hiperbolik İndirgeme Nereden Kaynaklanıyor?
Hiperbolik indirgemenin ardında yapan psikolojik ve sosyal etmenler neler?
Mesela bunların başında garanticilik yatıyor.
Karar verirken kesin, garanti, belirli opsiyonları tercih ederiz; riskten ve diğer ihtimallerden kaçınırız. Bu ise hemen şu an alabileceğimiz belirli ve garanti bir ödülü, indirimi, menfaati; gelecekte alma ihtimalimizin olduğu ancak henüz kesinleşmemiş büyük ödüle, indirime, menfaate tercih ederiz. Uzun vadeli ödüller daha riskli olmak zorunda değildir; zira uzun vadede karşımıza daha çok fırsat çıkabilir. Ancak küçük de olsa ödülü hemen almak, insanları daha güvende hissettirir.
Bunun nedenlerinden biri uzun vadeli düşünme konusunda zorluk yaşamaktır. İnsanlar genelde uzun vadede plan yapma konusunda kötüdür, zamansal olarak miyoptur insanlar. Geleceği etkili ve doğru bir biçimde değerlendiremediğimiz için gelecek=belirsizlik olarak değerlendirilir çoğu zaman. Bunda taşıdığımız genlerin de payı vardır. Atalarımız hayatta kalmak için gelecekte avlama ihtimalleri olan büyük hayvanlara değil, hemen o an yakalayıp yiyebilecekleri hayvanlara odaklanmışlardır.
Bir de bekleyiş faktörü var tabii. İnsanın istediği bir şeyi elde etmek için beklemesi zordur. Kişinin kendini kontrol etmesi her zaman çok kolay olmayabilir. Bu da zamanın göreceliliği kavramını düşündürür. Yani duruma, beklentiye bağlı olarak zaman çok çabuk geçer ya da hiç geçmez. Çok istediğimiz bir şeye kavuşmak için 20 gün beklemek, 2 yıl gibi hissedilir.
Hiperbolik İndirgeme Neden Önemli?
Dürtüsellik ve anlık tatmin arayışı nedeniyle hiperbolik indirgeme zarar verici olabiliyor. Kısa süreli kazançlar için uzun vadeli daha büyük fırsatları tepmeye neden olabiliyor.
Bu bağlamda hiperbolik indirgemenin farkında olmak, karar verirken bu olgunun bizi yanlış yönlendirmediğinden emin olmak çok önemli. Özellikle de iş hayatında savsaklama olarak adlandırabileceğimiz “procrastionation” kavramında hiperbolik indirgemenin büyük bir rol oynadığını belirtmek gerek. Instagram’da takılmak, Excel’de hazırlanması gereken dosyadan daha zevkli olabilir, bu doğru. Ancak proje tamamlandıktan sonra yaşayacağınız mutluluk ve elde edebileceğiniz başarılar size kariyerinizde daha çok katkı sağlayacaktır. Tabii aklınızın bir köşesinde boşa harcanan zaman, bir şeyler üretmek gereken zamanda “boş” işlerle uğraşmak gibi şeyler sizin o an tercih ettiğiniz şeyden de tam olarak keyif almanızı önler.
Bu gerçeği unutmamanızı öneriyoruz.
Hiperbolik İndirgemenin Etkileri Nasıl Azaltılır?
Araştırmalar hiperbolik indirgemenin olumsuz etkilerini azaltmak için farklı yöntemler olduğunu gösteriyor. 2016 yılında yapılan bir çalışmaya göre “geleceğe odaklanma yemi” hiperbolik indirgeme yanılgısını azaltmanın yollarından biri. Burada “yemleme” diye bir ifade dikkatinizi çekmiş olabilir. Yemleme psikolojide bir insanın A uyaranına maruz kaldığı zaman B uyaranına dair tepkisinin değişmesi anlamına geliyor. Christine Sheffer ve diğer bilim insanları “gelecek, uzun vade, oto-kontrol” gibi sözcükleri sık duyan insanların kendilerini bu kavramlar doğrultusunda kontrol ettiklerini ortaya koyan bir çalışma yapmış durumda mesela.
Bu şu anlama geliyor: Uzun vadeli şeyler düşünmek ve tasarlamak, sizi geleceğe “anlık tatmin” dürtüsünden kurtarabilir. Yapılan bazı diğer araştırmalar ise bundan 5 yıl sonraki kendinizi düşünmenin yine kısa ve uzun vadeli kararlar verirken daha dikkatli olmanızı sağlayadığını gösteriyor.
Hiperbolik İndirgeme Örnekleri
Birkaç hiperbolik indirgeme örneği vererek bu bilişsel yanılgıyı (cognitive bias) daha iyi anlamanıza yardımcı olabiliriz.
Küresel ısınma meselesi tüm dünyayı ilgilendiren çok ama çok önemli bir mesele. Ancak bu konu maalesef kısa vadeli sonuçlara bağlı kalınarak ele alınıyor. Karbon salınımı bu şekilde devam ederse kısa süre içinde dünya yaşanmaz bir yer olacak.
Lakin karbon bazlı enerjinin şu an diğer enerji kaynaklarından daha ekonomik olması bu gerçeği görmemizi engelliyor. Hepimiz bir şekilde benzinle çalışan otomobiller kullanıyoruz. Burada hiperbolik indirgeme kendini cam gibi net bir şekilde gösteriyor işte…
Başka bir örnek…
1989 yılında tercih-zaman ilişkisini ele alan bir makale yazan Amerikalı iktisatçı George Loewenstein ve Richard Thale, liseyi yarıda bırakan kişilerin sayısını inceliyor.
Batı Virginia eyaletinde yapılan bir yasa değişikliğinde 18 yaşından önce liseyi yarıda bırakan öğrencilerin araç ehliyetini kaybetmesi gibi bir durum meydana geliyor. Bu yasa yürürlüğe girdikten sonra liseyi yarıda bırakan öğrenci sayısı %33 azalıyor.
Loewenstein ve Thaler burada hiperbolik indirgemenin iş başında olduğunu ifade ediyor. Yani öğrenciler liseyi yarıda bırakmanın uzun vadeli sonuçlarını halihazırda değerlendirmiş olabilirler, ancak liseyi yarıda bırakmak ehliyetin de geçersiz sayılması gibi kısa vadeli bir sonuca neden olduğu için öğrencilerin okulu bırakma oranı düşüyor…
