Tombul parmak hatası (fat finger error) bilgisayara veri girişi yapılırken yanlış tuşa basılmasını ifade eden insan kaynaklı bir hatadır. Bu hatalar genellikle zararsız olmakla beraber bazen piyasalarda ciddi etki yaratabilir.
Örneğin bir broker 1.000 adet Apple hissesi satış emri almasına karşın satış emrini yanlışlıkla 1.000.000 adet olarak girerse bu emir piyasadaki alım emirleriyle eşleştiği süre boyunca etki doğuracaktır.
Anahtar Kazanımlar
- Tombul parmak hatası yanlış veri girişini ifade ettiğinden bir bilgisayar hatası değil insan hatasıdır.
- Hata genellikle zararsızdır ancak boyutunun büyüklüğüne ve fark edilme süresine göre bazen çok büyük sonuçları olur.
- Gerek insandan gerekse bilgisayardan kaynaklansın borsadaki çoğu hata zamanında fark edildiği takdirde iptal edilip kontrol altına alınabilir.
Tombul Parmak Hatasını Anlamak
Uygulamada çoğu yatırım bankasının, aracı kurumun veya serbest fonun (hedge fund) yatırımcıları tipik piyasa parametrelerinin dışında emir verildiği zaman uyaran veya hatalı emirlerin verilmesini engelleyen filtreler kullandığı bilinir. New York Borsası (NYSE), NASDAQ ve Amerikan Borsası (AMEX) gibi birçok Amerikan borsası, hatalı işlemlerin işlem vaktinden itibaren 30 dakika içerisinde rapor edilmesini şart koşmaktadır.
6 Mayıs 2010 sonrasında Amerikan hisse senedi endekslerinde ciddi, hızlı ve beklenmedik bir düşüşe sebep olan “flash crash” olayıyla ilgili yapılan ilk açıklamalardan birisi düşüş sebebinin bir tombul parmak hatası olmasıydı. Buna göre hata, bir brokerin hatalı şekilde milyon yerine milyarca adet emir vermesiydi.
Ancak daha sonra Federal Soruşturma Bürosu (FBI) ve Vadeli Emtia İşlemleri Piyasası Komisyonu (CTFC) yaptıkları araştırma sonucunda meydana gelen çöküşün esasında yüksek frekanslı bir alış-veriş algoritması tarafından verilen yanlış satış emirlerinden kaynaklandığını tespit etmiştir.
Tombul parmak hatasını engellemenin bazı yolları vardır. Bunlar, firmaların emirlere dolar veya hacim bazında limit koyması veya belirli değerin üzerindeki işlemler için ayrı bir yetkilendirme usulü öngörülmesi gibi yöntemleri içermektedir.
Tombul Parmak Hatası Örnekleri
Aşağıda geçmişte gerçekleşen tombul parmak hatası örneklerinden bazılarını bulacaksınız:
- 2016’da İngiliz Sterlini’nin çok kısa sürede (GBP) %6 oranında düşmesinin sebebi tombul parmak hatasına bağlanmıştır.
- Kıdemsiz bir Deutsche Bank çalışanı 2015 yılında net rakam yerine brüt rakamı girerek bir serbest fona 6 milyar USD gönderdi. Banka parayı sonraki gün geri almıştır.
- 2014 yılında Mizuho Securities şirketinin bir çalışanı yanlışlıkla önde gelen Japon hisse senetlerine 600 milyar USD’nin üzerinde emir vermiştir. Problem, fiyat ve hacim verilerinin aynı sütuna girilmesinden kaynaklanmıştır. Neyse ki emirlerin çoğu iptal edildiği için yerine getirilememiştir.
Tombul Parmak Hatasını Önlemek
Aşağıda belirtilen hususlara dikkat etmek tombul parmak hatasıyla karşılaşma ihtimalinizi azaltabilir:
- Limitler belirlemek: Şirketler, işlem platformlarında filtreleme ayarları belirleyerek tombul parmak hatalarını aza indirebilir. Belirli bir paranın veya hisse sayısının üzerinde yapılacak işlemler böylelikle filtreye takılarak işlem merkezine iletilmez.
- Yetkilendirme: Belirli miktarın üzerinde yapılacak işlemler için yetkilendirme ayarı yapmak tombul parmak hatalarını azaltabilir. Örneğin bir menkul kıymetler firması, 500.000 USD ve üzeri işlemleri yönetici onayına tabi tutabilir.
- Otomasyon: Alım satım emirlerini algoritmalar vasıtasıyla yürütmek insan hatalarını en aza indirebilir. Nitekim bir işlem günü boyunca tüm işlemleri manuel olarak girmek yorucu olacaktır ve bu durum hatalara davetiye çıkarır. Otomasyonun artması insan hatalarını sınırlandıracaktır.
